Καύση των νεκρών

                                      του αρχιμ. Ιακώβου Κανάκη

Με αφορμή το θέμα της καύσης των νεκρών ενσκύπτουμε στο ζήτημα και καταθέτουμε μερικές σκέψεις.

Αρχικά, έχει αξία να σημειώσουμε πώς προσέγγιζαν το θέμα στην αρχαία Ελλάδα. Η ταφή ή η καύση στην εποχή των αρχαίων Ελλήνων, επιβάλλεται από θρησκευτική ανάγκη και όχι μόνο για λόγους υγιεινής σε περιπτώσεις ομαδικών θανάτων όπως σε περίπτωση πολέμων. Αρκεί απλώς ένα ράντισμα του νεκρού με χώμα, ώστε να εξευμενισθεί και να μη γίνει ον που επιτίθεται και τιμωρεί. Αυτό το καθήκον εκτελεί η Αντιγόνη στο νεκρό σώμα του αδελφού της Πολυνείκη και αψηφά τη θανατική ποινή που της επιβάλλει ο Κρέων. Ο Ομηρικός κόσμος των νεκρών εντυπώθηκε τόσο βαθιά στην συνείδησή των Ελλήνων, ώστε ούτε οι φιλοσοφικές θεωρίες (Ορφικοί, Πυθαγόρειοι και Πλατωνικοί), κατόρθωσαν να τον ξεριζώσουν από μέσα τους. Στη λαϊκή μας παράδοση, ο Άδης των Ελλήνων είναι ο υποχθόνιος κόσμος του Ομήρου, ο κόσμος εκείνος χωρίς παρηγοριά… Η περιποίηση του νεκρού ήταν πράξη τελετουργική. Έπλεναν κι έντυναν τον νεκρό με ρούχα καθαρά, συνήθως λευκά, και τον τοποθετούσαν πάνω σε ένα τραπέζι ή κρεββάτι, έχοντας τα πόδια γυρισμένα προς την έξοδο. Το κεφάλι του ακουμπούσε πάνω σε ένα μαξιλάρι με λουλούδια. Τον νεκρό συντρόφευαν οι γυναίκες του πολύ στενού του οικογενειακού περιβάλλοντος και άρρενες συγγενείς και φίλοι. Γύρω του, μοιρολογίστρες, λουλούδια, λήκυθοι και άλλα αγγεία με αρώματα, συμπλήρωναν τη σκηνή που συναντάμε πολύ συχνά πάνω στα ταφικά αγγεία της αρχαιότητας. Σκηνές που  απαντούν ακόμα σε κάποιο βαθμό στόν ελλαδικό χώρο.

Πολλές φορές έβαζαν στο στόμα του νεκρού ένα νόμισμα. Ήταν τα «βαρκάτικα», ο οβολός που έπρεπε να πληρώσει στον Χάροντα που τον περνούσε με τη βάρκα στον ποταμό Άδη (οι λαϊκοί άνθρωποι της αρχαιότητας χρησιμοποιήσουν το στόμα τους για πορτοφόλι). Άλλες φορές πάλι, έβαζαν κοντά στον νεκρό ένα γλυκό από μέλι, διότι πίστευαν πως με αυτό θα μπορέσει να κολακέψει τον Κέρβερο, τον σκύλο-φύλακα του Άδη. Η κηδεία γινόταν μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, πριν βγει η πρώτη αχτίδα του ήλιου και μολυνθεί από τον νεκρό, που θεωρείτο μιασμένος. Έκαναν τελετές εξαγνισμού, ενώ οι συγγενείς πλένονταν με νερό φερμένο από άλλο σπίτι κι έπειτα έτρωγαν όλοι μαζί (νεκρόδειπνα). Την επομένη, γινόταν εξαγνισμός του σπιτιού με θαλασσινό νερό. Την τρίτη μέρα, την ένατη, την τριακοστή και στο χρόνιασμα, έκαναν προσφορές, θυσίες και συμπόσια στη μνήμη του νεκρού. Η τελευταία μέρα των Ανθεστηρίων, στα τέλη Φεβρουαρίου λέγονταν Χύτροι και ήταν η μεγάλη γιορτή στη μνήμη των νεκρών (στον χριστιανισμό έχουμε τα Ψυχοσάββατα). Μέσα σε πήλινες χύτρες, ετοίμαζαν ένα χυλό από σπόρους (πανσπερμία), που έπρεπε να φάνε πριν νυχτώσει. Όλοι έρχονταν στο κοιμητήρι για να τιμήσουν τους νεκρούς τους και θυσίαζαν στον Ερμή Ψυχοπομπό, τον οδηγητή των νεκρών στον Άδη. Στο τέλος της ημέρας, για να εξορκίσουν την κακή τύχη έλεγαν: «Στην πόρτα (έξω) οι Κήρες, τέλειωσαν τα Ανθεστήρια». Οι Κήρες ήταν θεές του θανάτου.   Από τα παραπάνω γίνεται φανερό πόσο τιμούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τα σώματα των νεκρών και προσθέτουμε ότι όταν σε ορισμένες χρονικές περιόδους υφίστατο η καύση, δεν γίνεται σε όλο το σώμα αλλά διαφύλασσαν τουλάχιστον τα οστά. Επίσης, γνωρίζουμε ότι γίνονταν οι καύσεις με τελετές και ιεροτελεστίες και όχι με τρόπο «ανίερο» όπως στον σύγχρονο αποτεφρωτήρα.

Εν συνεχεία, στην Παλαιά Διαθήκη έχουμε ταφή των νεκρών και μάλιστα στους νεκρούς απέδιδαν ουράνιες δυνάμεις. Μάλιστα ασκούσαν μέχρι και τελετές μαντείας δια των νεκρών προκειμένου να διακριβώσουν τα μέλλοντα. Είναι η γνωστή στη Βιβλική Αρχαιολογία νεκρομαντεία. Η μαντεία αυτή ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε κατά τους ισραηλιτικούς χρόνους ο Σαούλ την καταδιώκει αν και ο ίδιος κατέφυγε σε κάποια γυναίκα προκειμένου να αναγάγη το πνεύμα του Σαμουήλ από τον Άδη. (Α´ Σαμ. 28,8 εξ). Επίσης, αν και οι τάφοι χαρακτηρίζονται ακάθαρτοι στον Μωσαϊκό Νόμο θεωρούνται τόποι ιεροί (Αριθ. 19,16). Υπήρχε μια ιεροτελεστία ενώπιον των νεκρών σωμάτων που φυσικά αποδεικνύει ότι δεν υπήρχε σε καμία περίπτωση αποτέφρωση. Περιγράφονται γλαφυρά στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης οι σκηνές θρήνου για τον θάνατο του ανθρώπου. Κατά το γεγονός του θανάτου έσχιζαν τα ρούχα τους (Β´ Σαμ.1,1), φορούσαν επάνω τους σάκκους (Β’ Σαμ.3,13), έριχναν στο κεφάλι τους τέφρα ή χώμα (Β´ Σαμ.1,2), θρηνούσαν χτυπώντας τα στήθη τους (Α´ Βασ. 13,30 και Ησ. 32,12). Οι πράξεις αυτές δήλωναν το πένθος για την απώλεια του νεκρού αλλά είχαν και κάποιον άλλο συμβολικό χαρακτήρα. Προσπαθούσαν να αλλάξουν τη δική τους μορφή προκειμένου να μην είναι αναγνωρίσιμοι από το νεκρό, ο οποίος μετέστη στους δαίμονες και θα μπορούσε να τους βλάψει. Κτυπούσαν το στήθος τους για να απομακρυνθούν οι δαίμονες που συνδέονταν με το θάνατο. Με τον τρόπο αυτό, αν και σε εμάς σήμερα φαίνεται παράδοξο, τιμούσαν το νεκρό. Επίσης, έκλειναν τα μάτια, τα αυτιά και το στόμα του νεκρού μήπως από εκεί εξέλθει ο δαίμονας. Ανακαλύψεις ανθρωπίνων σκελετών στις πόλεις Γκέζερ και Μεγιδδώ αποδεικνύουν ότι τους νεκρούς ενεταφίαζαν και σε καμμία περίπτωση δεν έκαιγαν. Τα προαναφερόμενα συνέβαιναν πριν οι Ισραηλίτες εγκατασταθούν στην Παλαιστίνη. Φυσικά και μετά την εγκατάστασή τους στην περιοχή έχουμε την συνέχιση κάποιων τέτοιων τελετών και εθίμων. Οι Ισραηλίτες λοιπόν τιμούσαν και σέβονταν τα νεκρά σώματα των συμπατριωτών τους. Αυτή η μέριμνα διατηρείται στό πέρασμα των  αιώνων μέχρι και τα χρόνια του Χριστού.

          Ας παρατηρήσουμε την αντιμετώπιση της ύλης και ειδικά του ανθρωπίνου σώματος από τον Χριστό στην επίγεια παρουσία Του. Σέβεται τον άνθρωπο ως προς το συναμφότερο, την ψυχή και το σώμα του. Όταν κάνει κάποιο θαύμα δεν ενδιαφέρεται μόνο για την ίαση του σώματος αλλά και για την ψυχή και το αντίστροφο. Εντύπωση προκαλεί η ίαση του τυφλού στον οποίο θεραπεύει την τυφλότητα αφού πτείει στην γη, δημιουργεί λάσπη και στη συνέχεια κάνει το θαύμα. Θα μπορούσε αυτό να γίνει απευθείας, όμως χρησιμοποιεί το χώμα θέλοντας να τονίσει την αξία του αλλά και την καταγωγή μας. Επίσης και στην περίπτωση της ανάστασης του Λαζάρου πιάνει το χέρι του νεκρού και με την κίνηση αυτή προχωρά στο θαύμα. Αυτή η κίνηση εκ μέρους του Χριστού δηλώνει την σχέση ψυχής και σώματος, σεβασμό στο ανθρώπινο σώμα, και μάλιστα στην περίπτωση του Λαζάρου στο σώμα ενός ήδη «τετραήμερου» νεκρού ανθρώπου δηλαδή προχωρημένης αποσύνθεσης.

Ας δούμε και την προσέγγιση των Πατέρων της Εκκλησίας. Η διδασκαλία των αγίων Πατέρων είναι σαφής και διατυπώνεται συσπειρωμένη στην νεκρώσιμη ακολουθία, τμήμα της οποίας είναι έργο του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού.  Ο Άγιος μιλά για την διάλυση του νεκρού «εις τα εξ ων συνετέθη». Παρομοιάζει χαρακτηριστικά την διάλυση αυτή σαν τον μαρασμό του άνθους, που είναι τόσο φυσικό γεγονός και δεν θυμίζει σε τίποτα τη βίαιη πράξη της αποτέφρωσης. Στη φιλοσοφία το σώμα θεωρήθηκε ως φυλακή της ψυχής, στην θεολογία όμως το σώμα και η ψυχή έχουν ευλογηθεί αμφότερα και έχουν ίση αξία. Πρόκειται για «φυσικώτατο δεσμό», για «αρμονική συνύπαρξη» ψυχής και σώματος, όπως αναφέρεται και πάλι στη νεκρώσιμη ακολουθία. Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να βρεί πολλές αναφορές των Πατέρων περι της θεολογίας του σώματος.

Πέραν αυτών καταθέτουμε μια παράλληλη σκέψη. Πρόκειται για την αυθόρμητη αντίδρασή μας και μόνο στην σκέψη της καύσης του προσφιλούς νεκρού μας. Είναι αποτρόπαιο να βλέπεις την καταστροφή της δημιουργίας του ανθρώπου. Μέσα του ο καθένας έχει έμφυτη αυτήν την «αισθητική». Δεν αντέχει την ιδέα αυτή της βάναυσης καταστροφής γιατί ενδόμυχα πιστεύει ότι ο άνθρωπος αυτός δεν χάνεται αλλά κοιμάται και θα ξανασυναντηθεί μαζί του. Η αποτέφρωση είναι κάτι πέραν απο τη φυσική μας αισθητική.

Μια ακόμα ιδέα. Οι άγιοι δια του σώματός τους κάνουν κάτι πολύ μεγάλο και σημαντικό. Θεώνουν όλη τη γη, όλη τη κτίση, την οποία φέρουν μέσα τους αφού είναι πλασμένοι, όπως όλοι οι άνθρωποι, με τα στοιχεία της.  Ας σκεφτούμε ότι δεν θα είχαμε άγια λείψανα αν εφαρμόζαμε την αποτέφρωση. Ωραία το λέει ο ιερός Χρυσόστομος: «Τα χωρίσαμε με το Θεό, Αυτός κρατά τις ψυχές των αγίων Του και εμείς κρατάμε τα άγια λείψανά τους για να παρηγορούμαστε και να παίρνουμε δύναμη από τήν Χάρη τους».

          Τέλος, στο Σύμβολο της Πίστεως αναφέρεται: «...προσδοκῶ Ἀνάστασιν νεκρῶν...», που σημαίνει ότι θα υπάρξει ανάσταση ψυχών και σωμάτων. Πώς μπορώ αν πιστεύω την αλήθεια αυτή να καταστρέφω εκούσια το σώμα; Το σώμα του χριστιανού έχει σκοπό τον αγιασμό και σε αυτήν την προοπτική προσδιορίζει όλη του την ζωή. Για τον χριστιανό είναι δεδομένος ο σεβασμός του σώματος πριν και μετά τον θάνατο.